Lihat sumber bagi Nikel

{{Infobox nikel}}

'''Nikel''' ({{Jawi|نيكل}}, {{small|disebut}} [ˈnɪkəl {{small|terdekat}} ni.kĕl]) atau '''tembaga putih''' (Jawi: {{script|Arab|تمباݢ ڤوتيه}}<ref name="Wilkinson">{{Cite book|title=A Malay-English dictionary|last=Wilkinson|first=Richard James|url=https://archive.org/details/aeg2034.0001.001.umich.edu/page/180/|title=tembaga|page=180|publisher=Kelly &  Walsh, limited|year=1901|isbn=|location=Hong Kong}} {{PD-notice}}</ref>) ialah [[unsur kimia]] [[logam]] dalam [[jadual berkala]] yang mempunyai simbol '''Ni''' dan [[nombor atom]] 28.

== Ciri-ciri ==
Nikel ialah logam berwarna [[putih]] keperak-perakan yang berkilat. Ia tergolong dalam [[logam peralihan]], dan keras dan mulur. Ia wujud secara gabungan dengan [[belerang]] dalam millerite, dengan arsenik dalam galian [[niccolite]], dan dengan arsenik dan belerang dalam (''nickel glance'').

Disebabkan ketahanannya pada udara dan pengoksidaan, ia digunakan dalam syiling, bagi menyalut [[besi]], [[tembaga]], dll, bagi kegunaan perkakasan kimia, dan dalam aloi tertentu seperti [[perak nikel|perak Jerman]]. Ia bermagnet, dan sering kali bersama [[kobalt]], kedua-duanya terdapat pada besi tahi bintang. Kepentingannya dalam bentuk sebatian, terutamanya kebanyakan sebatian adi, dan terutamanya dalam besi waja.

Nikel adalah satu dari lima unsur [[Feromagnet]]. Bagaimanapun, wang nikel Amerika Syarikat tidak bermagnet kerana ia sebenarnya kebanyakannya (75%) [[tembaga]]. Nikel matawang Kanada yang dikilangkan pada tempoh pelbagai natara 1922-81 adalah 99.9% nikel, dan ini boleh ditarik magnet.

Keadaan teroksida paling biasa bagi nikel ialah sebatian +2, walaupun sebatian 0, +1, +3 dan +4 Ni pernah dijumpai. Ia juga dipercayai bahawa pengoksidaan +6 mungkin wujud, bagaimanapun, tidak disahkan.

Sel unit nikel ialah FCC dengan tatarajah kekisi sekitar 0.356 nm memberi jejari atom sekitar 0.126 nm.

Nikel-62 ialah nuklid paling stabil di kalangan semua unsur yang wujud; malah ia lebih stabil berbanding [[Besi]]-56.

== Isotop ==
{{main|Isotop nikel}}
Nikel semula jadi terdiri daripada lima buah [[isotop]] stabil, <sup>58</sup>Ni, <sup>60</sup>Ni, <sup>61</sup>Ni, <sup>62</sup>Ni dan <sup>64</sup>Ni, dengan  <sup>58</sup>Ni ialah isotop yang paling banyak (68.077% kewujudan semula jadi). 18 [[radioisotop]] telah dikenal pasti dengan radioisotop yang paling stabil ialah <sup>59</sup>Ni dengan [[separuh hayat]] selama 76,000 tahun, <sup>63</sup>Ni, separuh hayat 100.1 tahun dan <sup>56</sup>Ni dengan separuh hayat 6.077 hari.

Nikel-56 dihasilkan dalam jumlah yang besar dalam [[supernova]] jenis Ia dan bentuk lengkungan cayaha supernova berkait dengan penguraian nikel-56 kepada kobalt-56 dan seterusnya, ferum-56.

Nikel-59 ialah [[radionuklida]] kosmogen dengan separuh hayat 76,000 tahun. <sup>59</sup>Ni memiliki banyak penggunaan dalam geologi isotop. <sup>59</sup>Ni digunakan dalam pentarikhan usia [[meteorit]] dan penentuan kelimpahan habuk luar angkasa di dalam ais dan mendakan. Nikel-60 ialah hasil daripada radionuklida ferum-60 yang pupus (separuh hayat 1.5 juta tahun). Memandangkan <sup>60</sup>Fe memiliki separuh hayat yang lama, kepersisan dalam kumpulan bahan di [[sistem suria]] dengan kepekatan yang tinggi boleh menghasilkan variasi komposisi isotop <sup>60</sup>Ni yang boleh diukur. Oleh itu, kewujudan <sup>60</sup>Ni di angkasa luar boleh memberikan petunjuk berkenaan dengan asal-usul sistem suria dan sejarah awalnya.

Nikel-62 mempunyai [[tenaga pengikatan]] tertinggi per nukleon dalam kalangan isotop dari semua unsur. Isotop yang lebih berat daripada <sup>62</sup>Ni tidak boleh dihasilkan melalui [[pelakuran nuklear]] tanpa kehilangan tenaga.

Nikel-48 yang ditemui pada 1999 ialah isotop nikel dengan paling kaya dengan proton yang diketahui. Dengan 28 proton dan 20 neutron, nikel-48 secara anehnya stabil.<ref>{{cite web|last=W.|first=P.|title=Twice-magic metal makes its debut - isotope of nickel|publisher=[[Science News]]|date=October 23, 1999|url=http://www.findarticles.com/p/articles/mi_m1200/is_17_156/ai_57799535|accessdate=2006-09-29}}</ref>

Isotop nikel memiliki julat [[jisim atom]] daripada 48 [[Unit jisim atom|amu]] (48-Ni) ke 78 amu (78-Ni). Separuh hayat nikel-78 diukur dan dikenal pasti tempohnya selama 110 milisaat. Isotop ini dikatakan penting dalam nukleosinstesis supernova bagi unsur-unsur yang lebih berat daripada besi.<ref>{{cite web|url=http://skyandtelescope.com/news/article_1502_1.asp|title=Atom Smashers Shed Light on Supernovae, Big Bang|language=en|accessdate=8 Disember 2019|date=22 April 2005|website=Sky and Telescope|archive-date=2008-07-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20080720160219/http://skyandtelescope.com/news/article_1502_1.asp|url-status=dead}}</ref>

== Sebatian ==
{{Utama|Kategori:Sebatian nikel}}
Tahap pengoksidaan nikel yang paing lazim ialah +2, tetapi sebatian dengan tahap pengoksidaan nikel 0, +1 dan +3 juga lazim dikenali, manakala nikel dengan tahap pengoksidaan -2, -1 dan +4 telah dihasilkan dan dikaji.<ref>{{cite book|title=Chemistry of the Elements|last1=Greenwood|first1=Norman  N.|last2=Earnshaw|first2=Alan|publisher=[[Butterworth-Heinemann]]|year=1997|isbn=978-0-08-037941-8|edition=kedua|location=|page=|pages=|ref=harv|name-list-format={{{name-list-format|}}}|authorlink1=Norman Greenwood}}</ref>

=== Nikel(0) ===
Nikel tetrakarbonil, (Ni(CO)<sub>4</sub>) yang ditemui oleh Ludwig Mond,<ref name="MondNa">{{cite journal|date=1898|title=The Extraction of Nickel from its Ores by the Mond Process|journal=Nature|volume=59|issue=1516|pages=63–64|bibcode=1898Natur..59...63.|doi=10.1038/059063a0}}</ref> ialah sebatian nikel yang meruwap, amat beracun dan berupa cecair pada suhu bilik. Apabila dipanaskan, sebatian ini terurai menjadi nikel dan karbon monoksida.<blockquote><chem>Ni(CO)4 <=> Ni + 4CO</chem></blockquote>Proses ini dimanfaatkan dalam [[proses Mond]] bagi menulenkan nikel.

=== Nikel(I) ===
Sebatian nikel(I) adalah tidak lazim. Kebanyakan sebatian nikel(I) mempunyai ikatan antara atom-atom nikel, Ni-Ni seperti sebatian K<sub>4</sub>[Ni<sub>2</sub>(CN)<sub>6</sub>] yang boleh disediakan melalui penurunan sebatian K<sub>2</sub>[Ni<sub>2</sub>(CN)<sub>6</sub>] dengan [[amalgam]] natrium. Sebatian ini mengalami pengoksidaan dalam air lalu membebaskan molekul H<sub>2</sub>.<ref>{{cite book|title=Inorganic Chemistry|last1=Housecroft|first1=C. E.|last2=Sharpe|first2=A. G.|publisher=Prentice Hall|year=2008|isbn=978-0-13-175553-6|edition=ketiga|location=|page=729|pages=}}</ref>

Tahap pengoksidaan +1 bagi nikel dikatakan penting bagi enzim yang memiliki atom nikel seperti [NiFe]-hidrogenase yang memangkinkan penurunan berbalik proton kepada molekul H<sub>2</sub>.<ref>{{cite book|title=Inorganic Chemistry|last1=Housecroft|first1=C. E.|last2=Sharpe|first2=A. G.|publisher=Prentice Hall|year=2012|isbn=978-0273742753|edition=keempat|location=|page=764|pages=}}</ref>

== Sejarah ==
Kegunaan nikel adalah secara tidak sengaja, dan boleh dikesan sehingga [[Abad ke-35 SM|3500 SM]]. [[Gangsa]] dari kini dikenali sebagai Syria mempunyai kandungan nikel sehingga dua peratus. Tambahan lagi, manuskrip Cina membayangkan bahawa "[[Kupronickel|tembaga putih]]" (contoh. baitung) telah digunakan di Timur antara [[Abad ke-17 SM|1700 SM]] dan [[Abad ke-14 SM|1400 SM]]. Bagaimanapun, disebabkan bijih nikel mudah dikelirukan denga bijih perak, sebarang salah faham mengenai hal ini dan kegunaannya lebih ditumpukan kepada masa kini.

Galian yang mengandungi nikel (contoh. kupfernikel, bererti tembaga setan ("Nick"), atau tembaga palsu) digunakan bagi mewarnakan kaca menjadi hijau. Pada tahun [[1751]], Baron [[Axel Fredrik Cronstedt]] sedang cuba menghasilkan tembaga dari kupfernikel (kini dikenali sebagai nikolit), dan sebaliknya dapat logam putih yang digelar olehnya sebagai nikel.

Di [[Amerika Syarikat]], istilah "nikel" atau "nick" pada asalnya digunakan untuk [[duit syiling]] tembaga-nikel [[sen]] Indian yang diperkenalkan pada tahun [[1859]] dan kemudiannya, untuk duit syiling tiga sen yang diperkenalkan pada tahun [[1865]]. Pada tahun berikutnya, nama itu dipergunakan untuk [[Nikel (duit syiling Amerika Syarikat)|nikel perisai lima sen]] sehingga hari ini. Duit-duit syiling yang diperbuat daripada nikel tulen digunakan buat pertama kali pada tahun [[1881]] di [[Switzerland]].<ref>[http://www.nidi.org/index.cfm/ci_id/160.htm Laman web ''NIDI'']</ref>
== Kewujudan ==
Kebanyakan nikel yang dilombong dikestrak daripada dua jenis bijih. Bijih pertama ialah [[laterit]], dengan bijih-bijih utamanya termasuk [[limonit]], (Fe, Ni)O(OH) dan [[garnierit]], (Ni, Mg)<sub>3</sub>Si<sub>2</sub>O<sub>5</sub>(OH).. Jenis seterusnya ialah deposit magmatik sulfida dengan bijih utamanya ialah [[pentlandit]], (Ni, Fe)<sub>9</sub>S<sub>8</sub>.

Dari segi bekalan, kawasan [[Sudbury]] di [[Ontario]], [[Kanada]] merangkumi kira-kira 30% bekalan nikel dunia. Deposit di [[Lembangan Sudbury]] dikatakan terhasil melalui kejadian hentaman meteorit ketika sejarah awal geologi Bumi. Rusia memiliki 40% bekalan nikel dunia yang diketahui di deposit [[Norilsk]], [[Siberia]]. Syarikat perlombongan Rusia, MMC Norilsk Nickel melombong bekalan ini serta paladium. Pusat-pusat bekalan nikel utama lain terletak di [[New Caledonia]], [[Australia]], [[Cuba]], and [[Indonesia]]. 

Sebuah kemajuan baharu telah dilakukan di sebuah deposit di barat Turki, memudahkan pihak Eropah. Di Amerika Syarikat, satu kawasan yang dijadikan sebagai pusat perlombongan nikel komersial ialah [[Riddle, Oregon]] yang menempatkan deposit permukaan garnierit berkeluasan beberapa batu persegi.

Mengikut kepada bukti [[geofizik]], kebanyakan nikel di Bumi ditumpukan di [[kerak Bumi]].

=== Jumlah pengeluaran global ===
Pada 2019, negara-negara pengeluar nikel utama dunia termasuklah [[Indonesia]] (800,000 tan), [[Filipina]] (420,000 tan),<ref>{{Cite web|url=https://investingnews.com/daily/resource-investing/base-metals-investing/nickel-investing/top-nickel-producing-countries/|title=10 Top Nickel-producing Countries {{!}} INN|date=2020-07-21|website=Investing News Network|language=en-US|access-date=2020-08-06}}</ref> [[Rusia]] (270,000 tan), [[New Caledonia]] (220,000 tan), [[Australia]] (180,000 tan) dan [[Kanada]] (180,000 tan), dengan jumlah pengeluaran global adalah kira-kira 2.7 juta tan setahun.<ref name="USGS2020">{{Cite web|url=https://pubs.usgs.gov/periodicals/mcs2020/mcs2020-nickel.pdf|title=Nickel Data Sheet - Mineral Commodity Summaries 2020|last=|first=|date=|website=US Geological Survey|url-status=live|archive-url=|archive-date=|access-date=6 August 2020}}</ref>

== Pengekstratan dan penghalusan ==

Nikel boleh diperoleh melalui metalurgi ekstraktif. Kebanyakan bijih sulfida secara tradisinya diuruskan melalui kaedah [[pirometalurgi]] untuk menghasilkan kusam bagi tujuan penulenan, yakni melalui proses pengapungan buih sebelum proses pirometalurgi. Perkembangan [[hidrometalurgi]] membolehkan pemprosesan nikel melalui kaedah ini.

Kaedah-kaedah yang digunakan dalam penghalusan logam nikel termasuklah kaedah Mond, Orford dan Hybinette.<ref>{{cite journal|last=Fujiwara|first=Tadayoshi|year=1933|title=Mining and Refinary of Nickel and Monel Metal|url=https://www.jstage.jst.go.jp/article/shigentosozai1885/49/575/49_575_165/_article|journal=Journal of the Mining Institute of Japan|volume=49|issue=575|pages=165-169|doi=10.11508/shigentosozai1885.49.165|accessdate=31 Mei 2019}}</ref> Kaedah pengelektrotulenan mula digunakan pada 2000-an.<ref>{{cite journal|last1=Kurokawa|first1=Harumasa|last2=Takaishi|first2=Kazuyuki|year=2007|title=Nickel and Cobalt Refining at Niihama Nickel Refinery|url=https://www.jstage.jst.go.jp/article/journalofmmij/123/12/123_12_678/_article/-char/en|journal=Journal of MMIJ|volume=123|issue=12|pages=678-681|doi=10.2473/journalofmmij.123.678|accessdate=31 Mei 2019}}</ref>

Nikel diperoleh melalui proses pembakaran dan penurunan konvensional yang memberikan logam dengan ketulenan melebihi 75%. Penulenan akhir dalam [[proses Mond]] dilakukan melalui tindak balas nikel dan karbon monoksida untuk menghasilkan nikel karbonil. Gas ini kemudiannya dilalukan ke dalam bekas besar pada suhu yang tinggi yang memiliki puluhan ribu biji sfera nikel dikekalkan dalam gerakan berterusan. Nikel karbonil terurai dan menghasilkan nikel tulen dan bercampur dengan sfera nikel, atau pelet. Selain itu, nikel karbonil boleh diuraikan di dalam bekas kecil tanpa pelet untuk menghasilkan serbuk halus.

Cara lain yang lazim digunakan melibatkan larut lesap kusam logam, diikuti dengan perolehan nikel daripada larutan melalui saduran di katod. Dalam penghasilan keluli nirkarat, nikel dengan ketulenan 75% boleh digunakan, bergantung dengan bendasing yang ada di dalam logam.

== Nilai harga ==
Pada [[20 Mac]] [[2007]], <ref>[http://www.kitcometals.com/charts/nickel.html Laman web ''Kitcometals:'' Nikel]</ref> telah diniagakan pada AS$22.40 setiap [[paun]] (bersamaan AS$1.39 setiap [[auns]]), dengan itu menjadikan syilling [[Nikel (duit syiling Amerika Syarikat)|duit syiling nikel Amerika Syarikat]] sebagai bahan tarikan untuk dileburkan kerana keuntungan dari jualan kandungan nikel tersebut. Walau bagaimanapun, [[Kilang Syiling Amerika Syarikat]] yang telah menjangka kemungkinan itu telah mengisytiharkan arahan sementara pada [[14 Disember]] [[2006]], tertakluk kepada komen umum selama 30 hari, dimana perbuatan melebur dan mengeksport duit-duit syiling ialah suatu [[jenayah]]. <ref>[http://www.usmint.gov/pressroom/index.cfm?action=press_release&ID=724 Laman web ''USMint'']</ref> Penjenayah tersebut boleh dihukum dengan [[denda]] sehingga AS$10,000 dan/atau [[pemenjaraan]] sehingga 5 tahun.

== Penggunaan ==
Nikel digunakan dalam pelbagai barangan industri dan pengguna seperti [[keluli nirkarat]], [[magnet]], [[syiling]] dan aloi-aloi khas. Nikel juga digunakan dalam [[penyaduran]] serta sebagai pewarna hijau bagi kaca. Nikel lazimnya digunakan sebagai logam aloi, dan kegunaan utamanya ialah dalam logam nukel dan besi tuang nikel dengan pelbagai ciri. Nikel juga banyak digunakan dalam aloi-aloi lain seperti [[loyang]] dan [[gangsa]], serta aloi bersama-sama kuprum, kromium, aluminium, plumbum, kobalt, perak dan emas.

Dalam makmal, nikel biasanya digunakan sebagai [[mangkin]] dalam [[penghidrogenan]], lazimnya dengan [[nikel Raney]], logam nikel yang dihaluskan.

== Peranan biologi ==
Meskipun tidak disahkan hingga 70-an, nikel memainkan peranan dalam biologi. Urease, enzim yang membantu dalam hidrolisis urea mempunyai atom nikel. NiFe-hidrogenase mempunyai nikel beserta dengan gugusan ferum-sulfur. Hidrogenase ini dapat mengoksidakan H<sub>2</sub>. Salah satu enzim dehidrogenase karbon monoksida memiliki gugusan Fe-Ni-S.<ref>Jaouen, G., Ed. Bioorganometallics: Biomolecules, Labeling, Medicine; Wiley-VCH: Weinheim, 2006</ref> Enzim-enzim lain yang memiliki nikel termasuklah [[superoksida dismutase]] dan sejenis [[glioksalase]].<ref>Szilagyi, R. K. Bryngelson, P. A.; Maroney, M. J.; Hedman, B.; Hodgson, K. O.; Solomon, E. I."S K-Edge X-ray Absorption Spectroscopic Investigation of the Ni-Containing Superoxide Dismutase Active Site: New Structural Insight into the Mechanism" Journal of the American Chemical Society 2004, volume 126, 3018-3019.</ref><ref>Thornalley, P. J., "Glyoxalase I--structure, function and a critical role in the enzymatic defence against glycation", Biochemical Society Transactions, 2003, 31, 1343-8.</ref>

== Keselamatan ==

Pendedahan lama terhadap nikel serta garam-garamnya dikaitkan dengan peningkatan peluang [[kanser paru-paru]] dan rongga nasal.<ref name="Grimsrud">{{cite journal|last1=Grimsrud|first1=Tom K|last2=Andersen|first2=Aage|title=Evidence of carcinogenicity in humans of water-soluble nickel salts|journal=Journal of Occupational Medicine and Toxicology|date=2010|volume=5|issue=1|pages=7|doi=10.1186/1745-6673-5-7|pmid=20377901|pmc=2868037}}</ref>

Pendedahan kepada logam nikel dan sebatian terlarutnya sepatutnya tidak melebihi 0.05&nbsp;mg/cm³ per 40 jam kerja seminggu. Wasap dan habuk [[nikel sulfida]] serta sebatian-sebatian nikel dipercayai bercirikan [[karsinogen]].<ref>KS Kasprzak, FW Sunderman Jr, K Salnikow. ''Nickel carcinogenesis.'' Mutation Research. 2003 Dec 10;533(1-2):67-97. {{PMID|14643413}}</ref><ref>JK Dunnick, MR Elwell, AE Radovsky, JM Benson, FF Hahn, KJ Nikula, EB Barr, CH Hobbs. ''Comparative Carcinogenic Effects of Nickel Subsulfide, Nickel Oxide, or Nickel Sulfate Hexahydrate Chronic Exposures in the Lung.'' Cancer Research. 1995 Nov 15;55(22):5251-6. {{PMID|7585584}}</ref>

[[Nikel karbonil]], [Ni(CO)<sub>4</sub>], ialah gas yang amat beracun. Keracunan [[logam karbonil]] adalah kesan daripada keracunan logam serta kebolehan karbonil untuk menghasilkan gas [[karbon monoksida]] yang beracun.

Seseorang dengan [[pemekaan]] mungkin mempunyai alahan kepada nikel di kulitnya. Jumlah nikel yang dibenarkan dalam produk yang bersentuhan dengan kulit manusia dikawal oleh [[Kesatuan Eropah]]. Pada 2002, para pengkaji mendapati bahawa nikel yang terpancar oleh syiling 1 dan 2 Euro jauh melebihi had yang sepatutnya, dan dipercayai berlaku akibat tindak balas [[galvani]].<ref>O Nestle, H Speidel, MO Speidel. ''High nickel release from 1- and 2-euro coins.'' Nature. 419, 132 (12 September 2002). [http://www.nature.com/nature/journal/v419/n6903/abs/419132a.html free abstract]</ref>

== Rujukan ==
<references/>

== Pautan luar ==
* [http://www.npi.gov.au/database/substance-info/profiles/62.html Laman web ''Inventori Bahan Cemar Nasional:'' Halaman Fakta Nikel dan Sebatian-sebatiannya] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060820043848/http://www.npi.gov.au/database/substance-info/profiles/62.html |date=2006-08-20 }}
* [http://www.webelements.com/webelements/elements/text/Ni/index.html Laman web ''WebElements:'' Nikel]
* [http://www.nature.com/cgi-taf/DynaPage.taf?file=/nature/journal/v419/n6903/abs/419132a_fs.html&filetype=&_UserReference=C0A804ED4653F39333F43C407C6F3D7FE5CE Laman web ''Nature:'' Nikel dikeluarkan oleh duit syiling euro]

{{Compact periodic table}}

[[Kategori:Nikel| ]]
[[Kategori:Bahan feromagnet]]
[[Kategori:Kata pinjaman Jerman]]
[[Kategori:Karsinogen]]
[[Kategori:Logam peralihan]]
[[Kategori:Mineral diet]]
[[Kategori:Unsur kimia]]