Lihat sumber bagi Mangan

{{Kotak info mangan}}
'''Mangan''' ({{Jawi|ماڠن}}) atau '''besi kawi''' atau '''bekawi'''<ref name="Wilkinson">{{Cite dictionary|url=https://archive.org/details/aeg2034.0001.001.umich.edu/page/100/mode/2up?q=besi|title=besi|dictionary=A Malay-English dictionary|last=Wilkinson|first=Richard James|publisher=Kelly &  Walsh, limited|year=1901|isbn=|location=Hong Kong|quote=''B. kawi'' : manganese|pages=100}} {{PD-notice}}</ref> ialah [[unsur kimia|unsur]] bersimbol '''Mn''' dengan nombor atom 25. [[Logam]] rapuh ini berwarna [[kelabu]] keputih-putihan dan digunakan dalam perusahaan membuat [[keluli]], [[kaca]] dan sebagainya.

== Ciri ==
Logam mangan adalah rapuh dan senang pecah serta mudah mengalami pengoksidaan.<ref name="Holl">{{cite book|title=Lehrbuch der Anorganischen Chemie|last=Holleman|first=Arnold F.|author2=Wiberg, Egon|author3=Wiberg, Nils|date=1985|publisher=Walter de Gruyter|year=|isbn=978-3-11-007511-3|edition=91–100|location=|pages=1110–1117|language=Jerman|chapter=Mangan}}</ref> Mangan memiliki takat lebur pada 1,246 °C dan takat didih pada 2,100 °C.<ref name="Zhang">Yiming Zhang, Julian R. G. Evans, Shoufeng Yang: ''Corrected Values for Boiling Points and Enthalpies of Vaporization of Elements in Handbooks.'' In: ''[[Journal of Chemical & Engineering Data]].'' 56, 2011, S.&nbsp;328–337, [[doi:10.1021/je1011086]].</ref> Daripada segi susunan hablur, mangan memiliki empat jenis susunan hablur dan berkait dengan suhu mangan, seperti di bawah:<ref>{{Cite book|title=Jikikogaku no Kiso I|last=Oda|author=|first=Keizo|publisher=Kyoritsu Shuppan|year=1973|isbn=4-320-00200-8|location=|page=|pages=|language=Jepun|translator=|script-title=磁気工学の基礎 I|id=|quote=|authorlink=|coauthors=}}</ref>
{| class="wikitable"
|+Jenis mangan mengikut susunan hablur
! rowspan="2" |Jenis
! rowspan="2" |Julat suhu (°C)
! colspan="2" |Bentuk hablur
! rowspan="2" |Sifat magnet
|-
!Rajah
!Huraian
|-
|α-Mangan
|Suhu < 742
|[[Fail:Alpha-Mn.png|frameless|71x71px]]
|Seperti kiub berpusatkan badan
|[[Keferomagnetan|Antiferomagnet]]
|-
|β-Mangan
|742 - 1,095
|[[Fail:Beta-Mn.png|frameless|71x71px]]
|Struktur kiub hablur rumit
|[[Paramagnet]]
|-
|γ-Mangan
|1,095 - 1,134
|[[Fail:Cubic, face-centered.png|frameless|71x71px]]
|Kiub berpusatkan muka
|Antiferomagnet
|-
|δ-Mangan
|Suhu > 1,134
|[[Fail:Cubic-body-centered.png|frameless|71x71px]]
|Kiub berpusatkan badan
|Paramagnet
|}

=== Isotop ===
Setakat ini, isotop-isotop mangan dengan jisim atom daripada 46 u (<sup>46</sup>Mn) ke 65 u (<sup>65</sup>Mn) telah dibuktikan. Mangan memiliki hanya satu isotop stabil, mangan-55 (<sup>55</sup>Mn) dengan jisim atom 54.930854 u.<ref>{{Cite book|title=The Radiochemistry of Manganese|last=Schuman|first=R. P.|publisher=National Academies|year=1971|isbn=|location=|pages=2|language=Inggeris}}</ref> Radioisotop mangan yang paling tahan lama ialah <sup>53</sup>Mn dengan separuh hayat kira-kira 3.7 juta tahun. Radioisotop ini boleh terbentuk melalui tindak balas atom ferum-54, <sup>54</sup>Fe dengan atom helium-3, <sup>3</sup>He seperti di bawah:<ref>J. Schaefer, T. Faestermann, G. Herzog, K. Knie, G. Korschinek, J. Masarik, A. Meier, M. Poutivtsev, G. Rugel, C. Schlüchter: ''Terrestrial manganese-53 – A new monitor of Earth surface processes.'' In: ''[[Earth and Planetary Science Letters]].'' 251, 2006, S.&nbsp;334–345, [[doi:10.1016/j.epsl.2006.09.016]].</ref>

<chem>^{54}_{26}Fe + ^{3}_{2}He -> ^{53}_{26}Fe + ^{4}_{2}He ->[-e^-] ^{53}_{25}Mn</chem>

=== Peringkat pengoksidaan ===
Peringkat-peringkat pengoksidaan umum mangan ialah +2, +3, +4, +6, and +7. Peringkat pengoksidaan mangan yang paling stabil ialah +2 seperti [[mangan(II) sulfida]] (MnSO<sub>4</sub>). Sebatian dengan mangan pada peringkat pengoksidaan +7 seperti sebatian-sebatian permanganat, MnO<sub>4</sub><sup>-</sup> ialah [[agen pengoksidaan]] yang kuat.<ref name="Holl" />

== Kewujudan ==
Mangan mempunyai kepekatan sebanyak 1,000 bahagian per juta (0.01%) dalam [[Kerak bumi|kerak Bumi]], menjadikan mangan sebagai unsur ke-11 paling banyak dalam kerak Bumi.<ref name="Emsley2001">{{cite book|title=Nature's Building Blocks: An A-Z Guide to the Elements|last=Emsley|first=John|date=2001|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-850340-8|location=Oxford, UK|pages=249–253|chapter=Manganese|chapter-url=https://books.google.com/?id=j-Xu07p3cKwC}}</ref> Simpanan mangan global dianggarkan sebanyak 760 juta tan.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://prd-wret.s3-us-west-2.amazonaws.com/assets/palladium/production/atoms/files/mcs2019_all.pdf|title=Mineral Commodities Summaries 2019|last=|first=|date=|website=[[USGS]]|page=105|language=Inggeris|doi=10.3133/70202434|isbn=978-1-4113-4283-5|archive-url=|archive-date=|dead-url=|access-date=3 Ogos 2019}}</ref>

[[Nodul mangan]] ialah bebola [[hidroksida]] mangan yang dijumpai di dasar lautan. Menurut kajian 1978, kira-kira 500 bilion tan nodul mangan yang wujud di seluruh dunia.<ref>{{cite journal|author1=Wang, X|author2=Schröder, HC|author3=Wiens, M|author4=Schlossmacher, U|author5=Müller, WEG|date=2009|title=Manganese/polymetallic nodules: micro-structural characterization of exolithobiontic- and endolithobiontic microbial biofilms by scanning electron microscopy|journal=Micron|volume=40|issue=3|pages=350–358|doi=10.1016/j.micron.2008.10.005|pmid=19027306}}</ref> Namun begitu, usaha untuk mencari jalan kepada pengekstratan nodul mangan secara berpatutan telah diabaikan sejak 1970-an.<ref>{{cite book|title=Manganese Nodules: Dimensions and Perspectives|author=United Nations Ocean Economics and Technology Office, Technology Branch, United Nations|date=1978|journal=Marine Geology|publisher=Springer|isbn=978-90-277-0500-6|volume=41|pages=343|bibcode=1981MGeol..41..343C|doi=10.1016/0025-3227(81)90092-X|issue=3–4}}</ref>

Di [[sistem suria]], kepekatan <sup>55</sup>Mn ialah 9,550 bahagian per juta atom silikon, di mana 72% daripadanya dijumpai dalam [[meteorit]] dan oleh itu, ialah isotop ke-33 paling banyak dalam sistem suria.<ref>{{Cite book|title=Handbook of Isotopes in the Cosmos|last=Clayton|first=Donald|publisher=Cambridge University Press|year=2003|isbn=9780521530835|location=|pages=229|language=Inggeris}}</ref>

=== Pengekstratan ===
Kira-kira 18 juta tan logam mangan telah diekstrat di seluruh dunia pada tahun 2018. Negara-negara pengeluar mangan terbesar termasuklah Afrika Selatan (5.5 juta tan), Australia (3.1 juta tan) dan [[Gabon]] (2.3 juta tan) pada 2018.<ref name=":0" />

== Kegunaan ==
Kira-kira 90% penggunaan mangan tertakluk kepada bidang [[metalurgi]]. Dalam pengekstratan besi daripada bijihnya, mangan berfungsi untuk mengeluarkan [[oksigen]] dan [[sulfur]] daripada bijih. Mangan juga ialah unsur penting penghasilan aloi [[keluli]]. Dalam bidang metalurgi, kira-kira 30% bekalan mangan digunakan dalam proses pengekstratan manakala selebihnya digunakan dalam penghasilan keluli.<ref>{{Cite web|url=https://pubs.usgs.gov/fs/2014/3087/pdf/fs2014-3087.pdf|title=Manganese—It Turns Iron Into Steel (and Does So Much More)|website=[[USGS]]|accessdate=3 Ogos 2019|language=Inggeris}}</ref>

Logam mangan digunakan dalam beberapa jenis bateri seperti [[bateri litium-ion]] dan [[bateri nikel-logam hidrida]]. Mangan juga digunakan sebagai makanan haiwan serta baja.<ref>{{Cite web|url=http://www.mining.com/web/manganese-the-third-electric-vehicle-metal-no-one-is-talking-about-it-heres-how-to-take-advantage/|title=Manganese – the third electric vehicle metal no one is talking about|website=Mining.com|language=Inggeris|date=24 Mac 2017|accessdate=3 Ogos 2019}}</ref>

== Fungsi biologi ==
Mangan ialah salah satu unsur penting dalam benda hidup. Mangan, biasanya ion Mn<sup>2+</sup> lazim dijumpai dalam [[enzim]] sebagai [[Kofaktor (biokimia)|kofaktor]] dengan pelbagai fungsi.<ref>{{cite book|title=Metallomics and the Cell|last1=Roth|first1=Jerome|last2=Ponzoni|first2=Silvia|last3=Aschner|first3=Michael|date=2013|publisher=Springer|isbn=978-94-007-5560-4|editor1-last=Banci|editor1-first=Lucia|series=Metal Ions in Life Sciences|volume=12|pages=169–201|chapter=Chapter 6 Manganese Homeostasis and Transport|doi=10.1007/978-94-007-5561-1_6|pmid=23595673}} electronic-book {{ISBN|978-94-007-5561-1}}</ref> Selain itu, mangan juga digunakan dalam penghasilan tenaga dalam bakteria-bakteria tertentu seperti bakteria marin, ''[[Shewanella putrefaciens]]'' yang melaksanakan respirasi anaerob dengan bantuan ion Mn<sup>4+</sup> yang berperanan sebagai penerima elektron terminal dan menurun menjadi ion Mn<sup>2+</sup>.<ref>Michael T. Madigan, John M. Martinko, Thomas Lazar (Übersetzer) und Freya Thomm-Reitz (Übersetzer): ''Brock Mikrobiologie''. 11., aktualisierte Auflage. Pearson Studium, 2009, ISBN 978-3-8273-7358-8, S.&nbsp;644.</ref> Enzim [[mangan peroksidase]] pada [[kulat]] ''[[Phanerochaete chrysosporium]]'' dikenal pasti sebagai salah satu enzim yang membenarkan penguraian [[lignin]].

Dalam tumbuhan hijau, empat ion mangan (dalam peringkat pengoksidaan +2 ke +4)<ref name=":02">{{cite journal|date=February 2005|title=Reduction-induced inhibition and Mn(II) release from the photosystem II oxygen-evolving complex by hydroquinone or NH2OH are consistent with a Mn(III)/Mn(III)/Mn(IV)/Mn(IV) oxidation state for the dark-adapted enzyme|journal=Biochemistry|volume=44|issue=6|pages=2129–42|doi=10.1021/bi048460i|pmid=15697239|vauthors=Kuntzleman T, Yocum CF}}</ref> wujud dalam [[kompleks evolusi oksigen]] yang berperanan dalam penukaran molekul air kepada molekul oksigen dalam [[tindak balas cahaya]] [[fotosintesis]].<ref>{{cite encyclopedia|last=Dismukes|first=G. Charles|author2=Willigen, Rogier T. van|date=2006|encyclopedia=Encyclopedia of Inorganic Chemistry|doi=10.1002/0470862106.ia128|chapter=Manganese: The Oxygen-Evolving Complex & Models|isbn=978-0470860786}}</ref>

=== Gangguan kesihatan ===
Pendedahan diri terhadap mangan secara berlebihan boleh menjurus kepada [[manganisme]], suatu masalah kesihatan yang menyebabkan gangguan mental seperti perubahan perasaan dan tingkah laku kompulsif,<ref name="pmid16629164">{{cite journal|author=Roth JA|year=2006|title=Homeostatic and toxic mechanisms regulating manganese uptake, retention, and elimination|journal=Biol. Res.|volume=39|issue=1|pages=45–57|doi=10.4067/S0716-97602006000100006|pmid=16629164}}</ref> dan boleh menyebabkan simptom yang menyerupai [[penyakit Parkinson]] sekiranya berlanjutan. [[Kekurangan mangnesium]] adalah jarang berlaku, dan boleh menyebabkan perubahan pada sistem rangka, [[gangguan neurologi]], masalah [[metabolisme karbohidrat]], masalah pertumbuhan serta masalah [[kesuburan]].<ref name="Römpp">{{RömppOnline|Name=Mangan|Datum=29. März 2011|ID=RD-13-00441}}</ref>

== Rujukan ==
{{Reflist|30em}}

== Pautan luar ==

* {{Commonscat-inline}}
*{{En}} [https://www.manganese.org/ Laman rasmi ''International Manganese Institute'' (Institut Mangan Antarabangsa)]
{{Compact periodic table}}
{{Sebatian mangan}}{{Kawalan kewibawaan}}{{tunas-kimia}}

[[Kategori:Mangan| ]]
[[Kategori:Agen penurun]]
[[Kategori:Kesihatan dan keselamatan pekerjaan]]
[[Kategori:Logam peralihan]]
[[Kategori:Mineral diet]]
[[Kategori:Unsur kimia]]